به گزارش روابط عمومی بیمارستان فارابی دانشگاه علوم پزشکی تهران؛ یکی از شایع‌ترین مشکلات بینایی در دوران کودکی که در صورت عدم تشخیص و درمان به موقع می‌تواند منجر به کاهش دائمی بینایی شود، تنبلی چشم یا آمبلیوپی (Amblyopia) است. این عارضه در واقع نه یک بیماری چشمی، بلکه مشکلی در نحوه ارتباط چشم و مغز است. در این مطلب بیشتر به بررسی علل ایجاد تنبلی چشم در کودکان، راه های درمان و عوارض عدم درمان در بزرگسالی می پردازیم.

تنبلی چشم چیست؟

تنبلی چشم زمانی اتفاق می‌افتد که مغز به دلایلی، سیگنال‌های دریافتی از یکی از چشم‌ها (یا به ندرت هر دو چشم) را نادیده می‌گیرد یا کمتر به آن توجه می‌کند. این اتفاق در دوران حساس رشد بینایی کودک (معمولاً از بدو تولد تا حدود ۷-۸ سالگی) رخ می‌دهد. در نتیجه، حتی اگر چشم از نظر ساختاری سالم باشد، مغز یاد نمی‌گیرد که چگونه از آن چشم به درستی استفاده کند و بینایی آن چشم ضعیف باقی می‌ماند.

تصور کنید مغز شما یک تیم متشکل از دو چشم بوده که قرار است با هم کار کنند. اگر یکی از چشم‌ها به هر دلیلی تصویر واضحی نفرستد (مثلاً به خاطر تاری دید یا انحراف)، مغز برای جلوگیری از دوبینی یا سردرگمی، به تدریج پیام‌های آن چشم را نادیده می‌گیرد و به چشم قوی‌تر تکیه می‌کند. این نادیده گرفتن مداوم باعث می‌شود مسیرهای عصبی بین چشم ضعیف و مغز به درستی رشد نکنند و بینایی آن چشم تنبلی پیدا کند.

چرا تشخیص و درمان زودهنگام حیاتی است؟

دوران کودکی، به ویژه تا سن ۷-۸ سالگی، دوره طلایی رشد بینایی است. در این سال‌ها، ارتباطات بین چشم و مغز در حال شکل‌گیری و تکامل هستند. اگر در این دوره، چشم تنبل تحریک نشود و مغز فرصت یادگیری استفاده از آن را پیدا نکند، این کاهش بینایی می‌تواند دائمی و غیرقابل برگشت شود. مغز کودکان بسیار انعطاف‌پذیر است. این بدان معناست که اگر مشکل در سنین پایین تشخیص داده شود، می‌توان با تحریک چشم تنبل، مغز را آموزش داد تا از آن چشم استفاده کند و بینایی بهبود یابد.

هرچه درمان زودتر آغاز شود، شانس موفقیت و دستیابی به بینایی کامل در چشم تنبل بیشتر است. مطالعات نشان داده‌اند که بهترین نتایج درمانی زمانی حاصل می‌شود که درمان قبل از ۷ سالگی شروع شود. اگر تنبلی چشم درمان نشود، فرد برای همیشه از بینایی ضعیف در یک چشم رنج خواهد برد. این موضوع می‌تواند بر عمق دید (درک سه‌بعدی)، توانایی انجام فعالیت‌های روزمره و حتی انتخاب شغل در آینده تأثیر بگذارد.

علل شایع تنبلی چشم

تنبلی چشم معمولاً به دلیل یکی از مشکلات زیر رخ می‌دهد که مانع از دریافت تصویر واضح توسط مغز از یک چشم می‌شود:

عیوب انکساری اصلاح نشده:

• تفاوت زیاد در شماره چشم‌ها: شایع‌ترین علت تنبلی چشم. وقتی شماره عینک یک چشم با چشم دیگر تفاوت زیادی دارد (مثلاً یک چشم نزدیک‌بین و دیگری دوربین باشد)، مغز تصویر واضح‌تر را ترجیح می‌دهد و چشم دیگر را نادیده می‌گیرد.
• عیوب انکساری بالا در هر دو چشم: در مواردی که هر دو چشم نزدیک‌بینی، دوربینی یا آستیگماتیسم بسیار بالایی دارند و اصلاح نشده‌اند، ممکن است هر دو چشم دچار تنبلی شوند.

انحراف چشم:

• اگر چشم‌ها هم‌راستا نباشند (مثلاً یکی به داخل یا خارج منحرف شود)، مغز برای جلوگیری از دوبینی، تصویر چشم منحرف را سرکوب می‌کند.

انسداد مسیر بینایی:

این جدی‌ترین نوع تنبلی چشم است و زمانی رخ می‌دهد که مانعی فیزیکی، جلوی رسیدن نور به شبکیه را بگیرد. مثال‌ها شامل:

• آب مروارید مادرزادی (Congenital Cataract): کدورت عدسی چشم از بدو تولد.
• افتادگی پلک (Ptosis): پلک افتاده که مردمک را می‌پوشاند.
• کدورت قرنیه: هرگونه کدورت در لایه شفاف جلوی چشم.

این نوع تنبلی چشم نیاز به درمان فوری دارد، زیرا هرگونه تأخیر می‌تواند منجر به کاهش بینایی بسیار شدید و دائمی شود.

روش‌های درمان تنبلی چشم

هدف اصلی درمان، آموزش مغز برای استفاده از چشم تنبل است. روش‌های درمانی بسته به علت و شدت تنبلی چشم متفاوت هستند.

اصلاح عیوب انکساری:

• اولین و مهم‌ترین گام، تجویز عینک یا لنز تماسی مناسب برای اصلاح کامل شماره چشم است. در بسیاری از موارد، به خصوص در تنبلی‌های خفیف، تنها با استفاده صحیح از عینک، بینایی چشم تنبل بهبود می‌یابد.

پوشاندن چشم قوی‌تر:

• این روش شامل پوشاندن چشم قوی‌تر با یک پد چشمی (چسب چشم) برای چند ساعت در روز است. این کار مغز را مجبور می‌کند تا از چشم تنبل استفاده کند و مسیرهای بینایی آن را تقویت نماید. مدت زمان و نحوه پوشاندن توسط چشم‌پزشک تعیین می‌شود.

استفاده از قطره چشمی:

• گاه به تشخیص پزشک قطره آتروپین در چشم قوی‌تر ریخته می‌شود تا دید آن را به طور موقت تار کند. این روش جایگزینی برای پد چشمی است و مغز را تشویق می‌کند تا از چشم تنبل استفاده کند. البته استفاده از قطره ها باید به تشخیص و تحت نظر چشم پزشک باشد.

فیلتر بنگرتر:

• این فیلترهای مخصوص روی لنز عینک چشم قوی‌تر قرار می‌گیرند و دید آن را کمی تار می‌کنند، بدون اینکه نیاز به پوشاندن کامل چشم باشد.

جراحی:

• در مواردی که علت تنبلی چشم یک انسداد فیزیکی (مانند آب مروارید یا افتادگی پلک) باشد، جراحی برای رفع آن مانع ضروری است. در برخی موارد انحراف چشم که با عینک اصلاح نمی‌شود، ممکن است جراحی برای صاف کردن چشم‌ها نیز انجام شود، اما این جراحی به تنهایی تنبلی چشم را درمان نمی‌کند و نیاز به درمان‌های مکمل دارد.

عوارض عدم درمان به موقع تنبلی چشم

اگر تنبلی چشم در دوران کودکی تشخیص داده نشود و درمان نگردد، می‌تواند عواقب جدی و دائمی برای بینایی فرد در پی داشته باشد:

• کاهش دائمی بینایی: مهم‌ترین و جبران‌ناپذیرترین عارضه، کاهش دائمی و غیرقابل برگشت بینایی در چشم تنبل است.
• مشکل در درک عمق: از آنجایی که مغز نمی‌تواند تصاویر را از هر دو چشم به درستی ترکیب کند، فرد در درک فاصله و عمق دچار مشکل می‌شود. این موضوع می‌تواند در فعالیت‌هایی مانند رانندگی، ورزش و کارهای نیازمند دقت، مشکل‌ساز باشد.
• افزایش خطر از دست دادن بینایی در چشم سالم: اگر فردی تنها یک چشم سالم و یک چشم تنبل داشته باشد، در صورت بروز هرگونه آسیب یا بیماری در چشم سالم، بینایی او به شدت تحت تأثیر قرار می‌گیرد، زیرا چشم تنبل نمی‌تواند جایگزین مناسبی باشد.
• مشکلات اجتماعی و تحصیلی: کاهش بینایی می‌تواند بر عملکرد تحصیلی و اعتماد به نفس کودک تأثیر بگذارد.

غربالگری بینایی، کلید سلامت چشم کودکان تنبلی چشم یک بیماری قابل پیشگیری و درمان است، به شرطی که در سنین پایین تشخیص داده شود. غربالگری‌های منظم بینایی در دوران نوزادی و کودکی (توسط متخصص اطفال، بینایی‌سنج یا چشم‌پزشک) نقش حیاتی در شناسایی زودهنگام این عارضه دارد. بیمارستان فارابی با کادری مجرب از فوق‌تخصصان چشم‌پزشکی کودکان و استرابیسم، آماده ارائه خدمات تشخیص و درمان تنبلی چشم به فرزندان دلبند شماست. با تشخیص زودهنگام و پیگیری دقیق درمان، می‌توانیم به کودکان کمک کنیم تا بهترین شانس را برای داشتن بینایی کامل و زندگی با کیفیت داشته باشند.

برای دریافت نوبت درمانگاه‌های تخصصی و فوق تخصصی بیمارستان فارابی، می‌توانید به نشانی nobat.tums.ac.ir مراجعه کنید.