به گزارش روابط عمومی بیمارستان فارابی دانشگاه علوم پزشکی تهران؛ فرا رسیدن 26 سپتامبر (4 مهر) روز جهانی بهداشت محیط بهانه ای شد تا گفت و گویی را با مهندس زهرا موسوی در زمینه سابقه و تاریخچه بهداشت محیط در ایران ترتیب دهیم. خدمات بهداشت محیط در ایران سابقه‌ای نزدیک به هفت دهه دارد. موسوی در این گفت و گو از شکل‌گیری اولین تشکیلات بهداشت محیط تا نقش حیاتی آن در مراکز درمانی امروز سخن می‌گوید. 

گسترش فعالیت‌ها و تشکیل ادارات بهداشت محیط در استان ها
وی درباره آغاز به کار بهداشت محیط در ایران و تشکیل یک ساختار منسجم در این حوزه اظهار داشت: «تاریخچه خدمات بهداشت محیط به صورت یک فعالیت منسجم دولتی در ایران، چندین دهه سابقه دارد. فعالیت‌ها از سال ۱۳۳۱ در وزارت بهداری وقت، با تشکیل یکی از واحدهای فعال سازمان همکاری بهداشت مهندسی آغاز شد. در ابتدا، این مهندسان به صورت تیم‌هایی از کادر ستادی وزارتخانه در نقاط مختلف کشور فعالیت می‌کردند. وظیفه اصلی آن‌ها تهیه دستورالعمل‌ها و فرم‌ها در زمینه‌های مختلفی مانند کنترل مواد غذایی، مبارزه با حشرات و جوندگان، دفع زباله و بهسازی منابع آب بود.»
موسوی تمرکز اصلی بهداشت محیط در دهه چهل خورشیدی را بهسازی منابع آب برشمرد و ادامه داد: «در آن سال‌ها، یعنی از ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۵، تیم‌های بهداشت محیط توانستند به اجرای پروژه‌های آب آشامیدنی در ۴۶ شهر کشور اقدام کنند. این پروژه‌ها که با همکاری یک مشاور خارجی به نام "فیلد لیج" طراحی و اجرا شدند، از نظر تأمین آب آشامیدنی بسیار موفق بودند و سال‌ها مورد بهره‌برداری قرار گرفتند. با توجه به خدمات مهم این تیم، از سال ۱۳۳۵، ادارات مهندسی بهداشت به صورت یک اداره کل در بسیاری از استان‌های کشور تشکیل شدند و گسترش یافتند. در سال ۱۳۴۰، برای مدتی مهندسی بهداشت با بخش ریشه‌کنی مالاریا ادغام شد تا فعالیت‌هایش در مراکز استان‌ها گسترش یابد. اما به دلایلی، ادامه فعالیت واحدهای ادغام‌یافته ممکن نشد و اداره کل مهندسی بهداشت مجدداً مستقل به کار خود ادامه داد. در همین دوره، با تشکیل وزارتخانه‌هایی مانند وزارت آب و برق، وظیفه تأمین آب شهری به آن‌ها واگذار شد و بهداشت مهندسی تمرکز خود را بر بهسازی محیط و تأمین آب آشامیدنی در روستاها معطوف کرد.»

تربیت متخصصان و همکاری‌های بین‌المللی در حوزه بهداشتی
به گفته موسوی، یکی از اقدامات مهم این دوران، اعزام تعدادی از مهندسان رشته‌های شیمی، ساختمان و الکترومکانیک به خارج از کشور بود تا در زمینه بهداشت محیط تخصص کسب کنند. وی اظهار داشت: «تأمین نیروی انسانی ماهر، همواره یکی از دغدغه‌های اصلی در حوزه بهداشت محیط بوده است. در سال‌های قبل و بعد از ۱۳۴۰، تعدادی از مهندسین رشته‌های ساختمان و شیمی با استفاده از بورس‌های تحصیلی به خارج از کشور اعزام شدند تا در زمینه مهندسی بهداشت تخصص کسب کنند. این فارغ‌التحصیلان، بعدها بنیان‌گذاران اصلی شرکت‌های مشاوره‌ای در زمینه آب و فاضلاب کشور شدند. در ادامه، با گسترش فعالیت‌ها، نیاز به توسعه نیروی انسانی در داخل کشور بیشتر احساس شد.»

تحولات آموزشی و سازمانی در دهه چهل
مسئول بهداشت محیط بیمارستان فارابی در ادامه صحبت های خود به ساختار اداری بهداشت محیط در دهه 40 خورشیدی پرداخت و عنوان کرد: «در اوایل تشکیل مهندسی بهداشت، اولین دوره بهسازی برای لیسانسه‌های علوم (شیمی، فیزیک، و...) در دانشکده بهداشت دانشگاه تهران فعالیت خود را آغاز کرد. این دوره در سال ۱۳۴۵ به دوره عالی بهسازی تبدیل شد. علاوه بر این، در سال ۱۳۴۴، تشکیلات اداره کل مهندسی بهداشت شامل ادارات آب و فاضلاب، بهسازی (روستایی و شهری)، هوا و بهداشت محیط کار بود. فعالیت‌های استانی به صورت مستقیم زیر نظر اداره کل قرار داشت.»
موسوی یکی از مهم‌ترین تحولات قانونی که با ایجاد ساختار بهداشت محیط در ایران شکل گرفت را تصویب قانون مواد غذایی، آشامیدنی، آرایشی و بهداشتی در سال ۱۳۴۶ دانست و گفت: «این قانون نقش بزرگی در کنترل بهداشتی مراکز تهیه و توزیع مواد غذایی ایفا کرد.»

تحولات بهداشت محیط پس از انقلاب اسلامی
وی خاطرنشان کرد: «پس از سال 1357 اجرای پروژه‌های بهسازی و آب آشامیدنی روستاها توسعه چشمگیری پیدا کرد. با این حال، اجرای پروژه‌های بزرگ مقیاس مانند مجتمع‌های ۸۰۰ روستایی در زابل، نیازمند به کارگیری نیروهای متخصص متعدد و مهندسین مشاور بود که در چارچوب شبکه‌های بهداشتی درمانی کشور نمی‌گنجید. این مسئله فرصتی را فراهم کرد تا مسئولین تدابیر لازم را برای هماهنگی این تشکیلات اتخاذ کنند. در نهایت، با واگذاری مسئولیت تأمین آب آشامیدنی و بهسازی محیط روستاها به وزارت جهاد سازندگی، زمینه برای ادغام فعالیت‌های بهداشت محیط در شبکه‌های بهداشتی درمانی فراهم شد.»

استقلال مجدد؛ مسیر حرفه‌ای برای بهداشت محیط
وی در ادامه افزود: «در اوایل سال ۱۳۷۴، بهداشت محیط و بهداشت حرفه‌ای در یک اداره کل ادغام شدند. اما در سال ۱۳۷۹ و با تصویب ساختار تشکیلاتی جدید وزارتخانه، اداره کل بهداشت محیط مجدداً مستقل شد و با نام "اداره کل بهداشت محیط" به فعالیت خود ادامه داد. این روند، با واگذاری برخی وظایف به بخش خصوصی و دانشگاه‌های علوم پزشکی، به تخصصی‌تر شدن این حوزه کمک کرد.»

نقش حیاتی مهندسی بهداشت محیط در جامعه
مهندس زهرا موسوی در پایان تأکید کرد: «مهندسی بهداشت محیط در همه این سال‌ها نقشی کلیدی در ارتقای سلامت عمومی ایفا کرده است. از تأمین آب آشامیدنی سالم تا اجرای پروژه‌های بزرگ بهسازی و نظارت بر شبکه‌های درمانی، این رشته نشان داده که بدون توجه به بهداشت محیط، سلامت جامعه تحقق‌پذیر نیست. این رشته همچنین به عنوان یکی از بازوهای اصلی نظام سلامت در مراکز درمانی مانند بیمارستان ها، نقشی حیاتی در تأمین سلامت بیماران و کارکنان ایفا می‌کند.»