روابط عمومی بیمارستان فارابی دانشگاه علوم پزشکی تهران - آیا تا به حال در محیط‌های کم‌نور، مانند هنگام رانندگی در شب یا ورود به یک اتاق تاریک، احساس کرده‌اید که دیدتان به شدت کاهش می‌یابد؟ اگر پاسخ شما مثبت است، ممکن است دچار عارضه‌ای به نام شب‌کوری یا «نیکتالوپیا» (Nyctalopia) شده باشید. برخلاف نام آن، شب‌کوری به معنای نابینایی کامل در شب نیست، بلکه به کاهش توانایی دید در نور کم یا تاریکی اشاره دارد. این عارضه اغلب نشانه‌ای از یک بیماری زمینه‌ای است و خود به تنهایی یک بیماری مستقل محسوب نمی‌شود.

عملکرد چشم در نور و تاریکی

برای درک بهتر شب‌کوری، باید با نحوه عملکرد چشم در شرایط نوری مختلف آشنا شویم. در شبکیه چشم دو نوع سلول حساس به نور وجود دارد.

• سلول‌های مخروطی (Cones): مسئول دید در روز و تشخیص رنگ‌ها هستند.
• سلول‌های استوانه‌ای (Rods): مسئول دید در نور کم و تشخیص حرکت و سایه‌ها هستند.

هنگام ورود از محیطی روشن به محیطی تاریک، مردمک چشم گشادتر می‌شود تا نور بیشتری وارد چشم شود. در این شرایط، سلول‌های استوانه‌ای فعال می‌شوند و به ما اجازه می‌دهند در تاریکی ببینیم. شب‌کوری زمانی اتفاق می‌افتد که این سلول‌های استوانه‌ای یا اجزای مرتبط با آن‌ها به درستی کار نکنند.

علل شایع بروز شب‌کوری

شب‌کوری می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد که اغلب قابل درمان هستند. مهم‌ترین علل آن در زیر آمده است.

• بیماری‌های چشمی وراثتی (ژنتیکی): برخی بیماری‌های ژنتیکی نادر مانند رتینیت پیگمنتوزا (Retinitis Pigmentosa) به تدریج باعث آسیب به سلول‌های استوانه‌ای شبکیه می‌شوند. شب‌کوری اغلب اولین علامت این بیماری است و با گذشت زمان، میدان دید فرد نیز محدود می‌شود.
• نزدیک‌بینی شدید (Myopia): در افراد با نزدیک‌بینی شدید، شکل چشم به گونه‌ای تغییر می‌کند که نور به درستی روی شبکیه متمرکز نمی‌شود. این امر می‌تواند دید در نور کم را به شدت مختل کند.
• کمبود ویتامین A: ویتامین A نقش حیاتی در تولید یک پروتئین حساس به نور به نام رودوپسین (Rhodopsin) دارد که در سلول‌های استوانه‌ای یافت می‌شود. کمبود شدید این ویتامین می‌تواند منجر به شب‌کوری شود. این عارضه در کشورهای در حال توسعه شایع‌تر است اما در موارد نادری ممکن است در افراد دارای سوءتغذیه یا مشکلات گوارشی نیز رخ دهد.
• آب مروارید (Cataract): کدر شدن عدسی چشم که به آن آب مروارید می‌گویند، یکی از دلایل اصلی شب‌کوری در سنین بالا است. آب مروارید مانع عبور کامل نور به شبکیه می‌شود و به خصوص در شب باعث ایجاد هاله نور (Halo) و کاهش دید می‌گردد.
• برخی بیماری‌های دیگر: بیماری‌هایی مانند گلوکوم (آب سیاه) و آسیب‌های شبکیه ناشی از دیابت نیز می‌توانند بر دید در شب تأثیر بگذارند.

تشخیص و درمان شب‌کوری

اگر در دید شبانه خود با مشکل مواجه شده‌اید، اولین قدم مراجعه به چشم‌پزشک است. چشم‌پزشک با انجام معاینات دقیق، از جمله بررسی وضعیت شبکیه، عدسی و عصب بینایی، علت اصلی را تشخیص می‌دهد. درمان شب‌کوری به علت آن بستگی دارد.

• عینک یا لنزهای تماسی: اگر شب‌کوری به دلیل نزدیک‌بینی باشد، استفاده از عینک یا لنز با نمره مناسب می‌تواند به بهبود دید در شب کمک کند.
• جراحی آب مروارید: در صورت تشخیص آب مروارید، جراحی برای تعویض عدسی کدر شده می‌تواند دید فرد را به حالت عادی بازگرداند.
• مکمل‌های ویتامین A: اگر علت شب‌کوری کمبود ویتامین A باشد، تجویز مکمل‌های غذایی می‌تواند این مشکل را برطرف کند.
• مدیریت بیماری‌های زمینه‌ای: در بیماری‌هایی مانند دیابت یا گلوکوم، کنترل و مدیریت بیماری زمینه‌ای برای جلوگیری از پیشرفت آسیب به چشم ضروری است.
• نکته مهم: متأسفانه برخی از انواع شب‌کوری که به دلیل بیماری‌های ژنتیکی ایجاد می‌شوند، در حال حاضر درمان قطعی ندارند. با این حال، تحقیقات علمی در این زمینه به سرعت در حال پیشرفت است.

چگونه از شب‌کوری پیشگیری کنیم؟

شب کوری های وابسته به وراثت معمولا قابل پیشگیری نیستند اما می توان با اقدامات و مصرف ویتامین و مواد غذایی لازم و همچنین مراجعه دوره ای به چشم پزشک تا حدودی از بروز این مشکل در سنین بالاتر پیشگیری کرد.

• رژیم غذایی سالم: مصرف کافی ویتامین A از طریق غذاهایی مانند هویج، سیب‌زمینی شیرین، کدو حلوایی، اسفناج و سایر سبزیجات برگ‌دار تیره، به حفظ سلامت شبکیه کمک می‌کند.
• معاینات منظم چشم‌پزشکی: به ویژه پس از چهل سالگی، معاینات دوره‌ای چشم برای تشخیص زودهنگام بیماری‌هایی مانند آب مروارید و گلوکوم اهمیت بالایی دارد.
• محافظت از چشم: استفاده از عینک آفتابی با فیلتر UV در طول روز می‌تواند از آسیب‌های ناشی از اشعه ماوراء بنفش خورشید جلوگیری کند.

به خاطر داشته باشید که مشکلات بینایی در شب می‌تواند ایمنی شما، به ویژه هنگام رانندگی، را به خطر بیندازد. در صورت مشاهده هرگونه تغییر در دید خود، به خصوص در نور کم، حتماً به یک متخصص چشم مراجعه کنید. همچنین برای دریافت نوبت درمانگاه های تخصصی و فوق تخصصی بیمارستان فارابی می توانید به نشانی nobat.tums.ac.ir مراجعه کنید.