دکتر یحیی میرزا لسان الحکما

تاریخ کحالی یا چشم پزشکی نوین ایران که از دارالفنون کلید خورده است را باید مدیون یک نام دانست. دکتر یحیی میرزا شمس ملقب به لسان الحکما. وی فرزند عبدالحسین شمس ملک آرا ملقب به شمس الشعرا بود و در سال ۱۲۵۱ هجری شمسی در شهر همدان متولد شد. پدر وی از فرزندان محمدقلی‌میرزا ملک‌آرا، فرزند دوم فتحعلی‌شاه قاجار بود.

وی پرآوازه‌ترین چشم پزشک سال‌های قبل و بعد از انقلاب مشروطیت است. او در سال ۱۲۶۵ هجری شمسی وارد مدرسه دارالفنون شد و پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی به فراگیری طب پرداخت.

در آن دوران، طب جدید را دکتر آلبو و طب قدیم را سلطان الحکما نایینی آموزش می‌دادند. مدیریت کلاس طب اروپایی پس از دکتر آلبو به دکتر بازیل محول شد که شاهزاده یحیی میرزا مدرک دیپلم و جواز طبابت را از وی دریافت نموده و به طبابت مشغول شد. 

پیشرفت علمی دکتر یحیی میرزا به حدی بود که به دربار راه یافته و از آن پس ناصرالدین شاه به وی لقب لسان الحکما داد. 

دکتر لسان الحکما در کتاب بصائرالعیون می‌گوید: «پس از تاسیس دارالفنون در سال ۱۲۳۰ هجری شمسی امید بود که برای فن کحالی نیز مانند سایر شعب کرسی قرار داده شود اما متاسفانه از این امر در ابتدای فعالیت دارالفنون چشم پوشی شد.»

حتی در سنوات بعدی استادان اروپایی که برای تدریس در ایران اقامت می‌کردند در این زمینه پیشنهادی ارائه نکرده و به همین دلیل دانشجویان رشته طب جز پاره‌ای از امراض ظاهری طبقات چشم آموزش دیگری نمی‌دیدند. 

 

در سال ۱۲۷۲ هجری شمسی پروفسور گالزوفسکی، چشم پزشک معروف فرانسوی به امر ناصرالدین شاه برای معالجه چشم شاهزاده ظل السلطان از پاریس به تهران آمد. با حضور وی توجه دولت و مردم به چشم پزشکی جلب شد . به خصوص زمانی که پروفسور گالزوفسکی از مدرسه دارالفنون بازدید کرده و موارد مورد نیاز به ویژه در رشته چشم پزشکی را به مسئولان این مدرسه منتقل کرد.

به اصرار مرحوم مخبرالسلطنه وزیر علوم وقت، پروفسور گالزوفسکی پس از بازگشت به فرنگ یکی از شاگردان قابل اعتماد خود به نام دکتر راتولد را برای آموزش چشم پزشکی به ایران اعزام کرد . دکتر راتولد پس از ورود به ایران در مدرسه دارالفنون تعلیم کرسی مخصوص کحالی یا همان چشم پزشکی را بر عهده گرفت و جمعی از شاگردان فارغ التحصیل این مدرسه را چون شاهزاده لسان الحکما، دکتر اسماعیل خان امین الملک، دکتر علیرضا مهذب السلطنه، مرحوم فخرالاتبا، دکتر محمود خان شیمی و تعدادی دیگر را برای آموختن چشم پزشکی انتخاب کرد.

وی در مدت دو سال اقامت خود در تهران دانش چشم پزشکی را به دانشجویان منتخب، آموخته و سپس به کشور خود بازگشت  اما این مدت کوتاه برای آموزش چشم پزشکی کافی نبود. به همین دلیل عده‌ای برای آموختن چشم پزشکی راهی اروپا شدند.

دکتر یحیی میرزا نیز در سال ۱۲۷۶ هجری شمسی عازم فرانسه شد و در محضر اساتیدی چون پروفسور گازوفسکی به شاگردی پرداخت.  وی پس از احراز مقام عالی تخصص چشم پزشکی و اخذ دانشنامه رسمی از کلینیک چشم پزشکی فرانسه، در سال ۱۲۸۱ هجری شمسی به ایران بازگشت.

دکتر لسان الحکما پس از فرمان مشروطیت به نمایندگی دوره‌های اول و دوم مجلس شورای ملی انتخاب شد  اما چون علاقه شدیدی به رشته تخصصی خود و درمان بیماران داشت از سیاست کناره‌گیری نموده و پس از آن به ریاست بخش چشم پزشکی بیمارستان دولتی یا همان بیمارستان سینای کنونی، نائل شد.  پس از آن نیز ریاست قسمت چشم پزشکی بیمارستان وزیری را عهده‌دار شد . 

متاسفانه در آن زمان با تمام پیشرفت‌های چشم پزشکی در ایران، هنوز حوزه درسی و کرسی مخصوص و رسمی به نام چشم پزشکی، در هیچ مدرسه‌ای تاسیس نشده بود . در سال ۱۲۹۴ هجری شمسی برابر با ۱۹۱۶ میلادی در زمان جنگ جهانی اول، شاهزاده شهاب الدوله شمس ملک آرا، برادر یحی میرزا عهده‌دار وزارت علوم شد و به اصلاح و رفع نقایص وزارتخانه پرداخت و در مدرسه طب کلاس مخصوص چشم پزشکی را رسماً دایر کرد. سپس به صورت رسمی جمعی از شاگردان زبده به سرپرستی لسان الحکما در مدرسه دارالفنون مشغول یادگیری این علم شدند.

این تلاش ها جواب داد و با گذشت زمان رشته چشم پزشکی در ایران رو به ترقی گذاشت تا حدی که مشاهدات و اکتشافات چشم پزشکان ایرانی مورد توجه مجامع علمی اروپایی و آکادمی‌ها قرار گرفت .

یحیی میرزا لسان الحکما،  ۲۵ سال در مدرسه دارالفنون و دانشکده پزشکی تهران به تدریس چشم پزشکی مشغول بود و شاگردان زیادی را تربیت کرد. وی روز یکشنبه ۲۶ فروردین سال ۱۳۲۴ هجری شمسی در سن ۷۳ سالگی چشم از جهان فرو بست و به سرای باقی شتافت.