پروفسور محمدقلی شمس

پروفسور محمدقلی شمس فرزند دکتر لسان الحکما بود و از وی به عنوان پدر چشم پزشکی نوین ایران و پایه گذار بیمارستان فارابی یاد می شود. آشنایی با این شخصیت بزرگ کمک زیادی به شناخت تاریخ چشم پزشکی نوین در ایران خواهد کرد.

مرحوم لسان الحکما دارای ۵ فرزند پسر و 4 فرزند دختر بود که فرزندان ذکور ایشان به درجات عالیه پزشکی و مهندسی نائل گردیده و خدمات ارزنده‌ای را برای سرافرازی میهن به انجام رساندند. یکی از فرزندان لسان الحکما پروفسور محمد قلی شمس بنیانگذار چشم پزشکی نوین در ایران است. وی روز چهارشنبه ۵ ربیع الاول سال ۱۳۲۳ هجری قمری مصادف با ۱۲۸۳ هجری شمسی در شهر تهران چشم به جهان گشود. به یقین تربیت خانوادگی و میراث گرانبهایی که از پدر و نیاکان خود به ارث داشت در سرنوشت او تاثیر گذار بود. پروفسور شمس از دوران کودکی به حرفه مقدس پزشکی عشق می‌ورزید و صبح‌های جمعه پدر را هنگام ملاقات بیماران همراهی می‌ کرد.

 

پس از اتمام تحصیلات ابتدایی و متوسطه در مدرسه سن لویی تهران، تحصیلات پزشکی را در دارالفنون آغاز کرد و توانست گواهینامه پزشکی آن دوران را دریافت کند. سپس در سال ۱۹۲۳ عازم فرانسه شد و در دانشکده پزشکیِ نظامی شهر لیون پذیرفته شد. هنگام سپری کردن سومین سال دانشکده پزشکی در ملاقاتی سرنوشت ساز با یکی از شاخص‌ترین اساتید چشم پزشکی آن زمان فرانسه یعنی پروفسور ژاک روله، آینده وی رقم خورد.

همین آشنایی باعث شد تا پروفسور شمس سال ۱۹۲۷ پس از اتمام دانشکده پزشکی، به عنوان دستیار پروفسور روله آغاز به کار کند. وی در همان سال نیز به عضویت انجمن چشم پزشکی لیون و انجمن چشم پزشکی فرانسه درآمد. پروفسور محمدقلی شمس پس از اخذ درجه علمی اگرگاسیون درسال 1929، در بیمارستان واگدوگراس پاریس که یک بیمارستان آموزشی بود مشغول به کار شد و پس از گذشت یک سال به تدریس پرداخت.

 

پس از دو سال و در سال ۱۹۳۱از طرف مرحوم اعتماد الدوله قره گوزلو وزیر معارف وقت، برای معالجه بیماران به ایران دعوت شد. وی پس از بازگشت به وطن متوجه شد که در ایران تشکیلات چشم پزشکی به میزان کافی وجود ندارد و دوره آموزشی تحصیلات طب نیز کمتر از حد لازم است. به همین دلیل نخست دستور برپایی بخش چشم پزشکی را داد و پس از آن در زیر ساختمان مدرسه دارالفنون، چشم پزشکی مدارس را راه‌اندازی نمود.

پروفسور شمس در مسافرتی به جنوب ایران مشاهده نمود که در برخی از شهرهای جنوبی ایران نظیر شوشتر و دزفول تعداد بی‌شماری بیماران تراخمی وجود دارد  این بیماری قرنیه را دچار زخم کرده، چشمان را با عارضه برگشت لبه پلک مواجه می کند  و در نهایت منجر به نابینایی می‌شود.

این استاد فرهیخته برای مبارزه با بیماری تراخم در جنوب ایران، از انجمن چشم پزشکی جهانی تقاضای تعدادی پزشک کرد. به این ترتیب ایشان به همراه پزشکان اتریشی و ایرانی به درمان بیماران پرداخت . با تلاش این تیم پزشکی بیماری تراخم در مناطق جنوبی ایران تقریباً ریشه کن شد .

وی پس از بازگشت به تهران به عضویت شورای عالی تعلیمات برگزیده شد و مصوب نمود که شش ماه از سال آخر دوره پزشکی اختصاص به آموزش چشم پزشکی داشته باشد.  با اتمام ساختمان بهداری ارتش پروفسور شمس تدریس چشم پزشکی را آغاز کرده و تجهیزات جدید چشم پزشکی را تهیه نمود تا عمل‌های جراحی چشم نیز در همان مکان انجام شود.

 

در سال 1313 با راه‌اندازی بیمارستان فارابی، شامل دو درمانگاه، یک اتاق عمل و ۲۵ تخت بستری تدریس و انجام اعمال جراحی چشم برای آموزش دانشجویان، به این بیمارستان منتقل شد.  همچنین با تلاش ایشان کلنگ احداث کرسی بیماری های چشم در سال 1321 بر زمین زده شد و این ساختمان دوم آذر 1325 در دو طبقه و بخش های چشم پزشکی، گوش و حلق و بینی، آزمایشگاه و داروخانه با گنجایش 120 تخت بستری که بعدها تا 220 تخت گسترش داده شد، افتتاح گردید.

پروفسور شمس و همکارانش در سال ۱۳۲۶ هجری شمسی افتخار یافتند انجمن چشم پزشکی ایران را به طور رسمی دایر کنند. سال ۱۳۳۳ هجری شمسی انجمن چشم پزشکی ایران رسماً به عضویت انجمن بین‌المللی چشم پزشکی پذیرفته شد و جلسات این انجمن هر ماه در بیمارستان فارابی برگزار میشد. همچنین در سال ۱۳۴۷ به همت ایشان مجله انجمن چشم پزشکی ایران برای اولین بار در ایران منتشر شد. 

بیمارستان فارابی در طول خدمت پروفسور از لحاظ چشم پزشکی در سطح بالایی قرار داشت و به دفعات مورد بازدید اساتید و چشم پزشکان برجسته جهان قرار گرفت . فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی پدر چشم پزشکی نوین ایران تا سال ۱۳۴۸ ادامه داشت و به عنوان دبیر کل انجمن چشم پزشکی ایران مشغول به کار بودند . دو سال بعد شورای دانشگاه تهران به پاس خدمات ارزنده پروفسور شمس، به ایشان مقام استادی ممتاز را اهدا کرد. 

فعالیت های این استاد بزرگ پس از انقلاب اسلامی نیز ادامه داشت و در این سال ها با همکاری دکتر عباس شیبانی، دکتر محمدصادق پیروزو چند تن از مسئولین توانستند ساختمان بزرگی در سه طبقه و بیش از ۷ هزار متر مربع زیربنا احداث کنند که امروزه به عنوان ساختمان جدید بیمارستان فارابی شناخته می شود و تمامی خدمات چشم پزشکی از جمله خدمات تشخیصی و درمانی در این بیمارستان به بیماران ارائه می شود.

این دانشمند و محقق بزرگ ایرانی در طول حیات پربار خود تعداد زیادی چشم پزشک که بعدها در هیئت علمی دانشکده پزشکی و یا در موسسات معتبر چشم پزشکی ایران و جهان مشغول به کار شدند را  تربیت کرد و در عین حال از مطالعات علمی خویش نیز غافل نبود.

سرانجام پروفسور محمدقلی شمس پس از ۶۵ سال تحقیق پژوهش و خدمت به مردم در 23 شهریور سال ۱۳۷۵ در سن ۹۲ سالگی با کوله باری از علم و معرفت چشم از جهان فرو بست. مزار وی در قطعه 8 و ردیف 28 بهشت سکینه کرج واقع شده است.

اولین پیوند قرنیه در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی در ایران توسط پروفسور شمس در بیمارستان فارابی انجام شد و به این ترتیب بسیاری از مبتلایان به کدورت و لک‌های وسیع قرنیه درمان شدند. مقالات پیوند قرنیه در سال‌های متعدد در مجله چشم پزشکی ایران و مجله نظام پزشکی و آرشیو استاد ملوچی فرانسه و مجله ماروک مدیکال از سوی ایشان تهیه شده و به چاپ می‌رسید.

مقام علمی پروفسور شمس به گونه‌ای بود که ریاست بسیاری از کنگره‌های جهانی چشم پزشکی را به عهده داشت از جمله مشارکت ایشان در کنگره‌های بین‌المللی آمستردام ۱۹۲۹، مادرید ۱۹۳۳، قاهره ۱۹۳۷، لندن ۱۹۵۰، پاریس ۱۹۵۴، دهلی ۱۹۶۲، مونیخ ۱۹۶۶، پاریس ۱۹۷۴، مکزیکو ۱۹۷۵، کیوتو ۱۹۷۹، سانفرانسیسکو ۱۹۸۲، رم ۱۹۸۶

 

- عضو مجمع چشم پزشکی لیون ۱۹۲۷ 

- عضو مجمع چشم پزشکی فرانسه ۱۹۲۷ دستیار بخش چشم پزشکی دانشکده طب لیون ۱۹۲۹ 

- دستیار بخش چشم و گوش و گلو و بینی بیمارستان والدوگراس ۱۹۳۱ 

- عضو مجمع چشم پزشکی پاریس ۱۹۳۲ 

- رئیس قسمت چشم و گوش و گلو و بینی در ارتش ۱۳۱۰ هجری شمسی 

- دانشیار بیماری‌های چشم و گوش و گلو و بینی دانشکده پزشکی تهران ۱۳۱۳ هجری شمسی استاد کرسی بیماری‌های چشم پزشکی دانشگاه تهران بیمارستان فارابی ۱۳۱۹ هجری شمسی 

 

امید است خدمات ارزشمند آن عالم ساعی که مایه مباهات و فخر ایران و ایرانیان است روشنگر راه آیندگان باشد و ما نیز بتوانیم وارثانی لایق برای زنده نگاه داشتن نام افتخار آفرینان ایران زمین باشیم.